اعتکاف یکی از اعمالی است که در بین مسلمانان به صورت دسته جمعی در مساجد برگزار می گردد و هر ساله از 13 رجب لغایت 16 رجب به مدت یه سه روز برگزار می گردد که شرکت کنندگان آن ها معمولا جوانان هستند و بسیار مورد استقبال قرار می گیرد!به همین مناسبت ویژه نامه ی کاملی را برای شما آماده کرده ایم!

مفهوم و تاریخچه اعتکاف چیست؟

در آستانه روزهای 13 ،14 و 15 رجب خیل عظیمی از جوانان خداجو برای تزکیه نفس و دوستی بیشتر با خدای لایزال به اعتکاف در مساجد مبادرت می ورزند به همین بهانه به مفهوم و تاریخچه این اعمال انسان ساز می پردازیم

تمامی ادعیه و اعمالی که در قالب عبادت وارد شده اند از دو جنبه قابل بررسی می باشند:شکلی و ظاهری، ماهوی و معنوی؛ اگر چه شاید بسیاری از اعمال عبادی و فرائض دینی در ظاهر و اجرا، فرم و قالب با هم متفاوت بوده و به یک شکل انجام نمی گیرند اما حقیقت و ماهیّت تمامی این افعال و اعمال از جمله اعتکاف که یکی از اعمالی است که سرآمد دیگر عبادات محسوب می گردد؛ توجّه باطنی و قلبی به ذات اقدس الهی می باشد.
اعمال عبادی اگر چه در شکل دارای کثرت و تنوّع می باشند اما همه آنها در عین کثرت در اهداف الهی و رسیدن انسان به کمال و سعادت دنیوی و اخروی وحدت دارند (وحدت در عین کثرت).
«دین، رهبانیّت (بمعنای عام یعنی ترک دنیا، افراط در خوف و اضاعه حقوق اجتماعی) را نوعی انحراف و تلقّی عوامانه از خدایی شدن معرفی کرده است. اکنون با عنایت به بینش رهبانی و تأثیر اعتکاف در جای گرفتن هر کدام در موضع خود، باید دید پیشنهاد دین برای جایگزینی که مشکل رهبانیت را نداشته باشد، چیست؟
رهبانیت یعنی ترس و کناره گیری از دنیا و متفرّق شدن از جمع عمومی با سیاحت در کوه ها و سعی در سرکوب کردن تمایلات جسمانی (مثل میل جنسی که با خصاء کردن انجام می گیرد) .»

1- تعریف اعتکاف«اعتکاف مصدر باب افتعال به معنی پیوستگی به چیزی داشتن و حبس کردن و در لغت درنگ کردن و ادامه دادن است. »

«لغت اعتکاف از کلمه عکف مشتق می گردد و بر وزن فَعَلَ می‏باشد. اهل لغت برای این ماده، معانی گوناگونی را ذکر نموده اند ولی با دقت در کلام آنها می‏توان به این نتیجه رسید که همگی آنها تقریباً یک معنای کلی و جامع را در نظر داشته‏اند.»
«اعتکاف در لغت به معنای حبس بودن است و از همین معناست درنگ طولانی و همراه دائمی چیزی بودن، چه آن شیء خوب باشد و چه بد مثل آن چه که در قرآن آمده که به کفّار گفته می‏شود چیست این بتهایی که شما در برابر آنها دائماً زانو زده اید و در جای دیگر می‏فرماید کفّار و بت پرستان برابر بتهای خود به اعتکاف نشسته اند و معنای شرعی آن مکث و درنگ طولانی برای عبادت و راز و نیاز با خدا در مسجد می‏باشد.»
اگر بخواهیم به معنای لغوی اعتکاف بپردازیم شاید بتوان دهها معنی بر اساس کتب مختلف از اعتکاف برشمرد؛ اعتکاف به معنای بازداشتن، مراقبت کردن، منع نمودن و ملازمت همراه با تعظیم است. در واقع، معنای ریشه ای عکف ماندن بر محور چیزی است که مفاهیم ملازمت، مواظبت، بازداشتن، ماندن، مقابله و ... از آثار و نتایج این معنایند.
اعتکاف از این ریشه بر وزن افتعال است. «لغویان آن را به ماندن بر چیزی و سکونت کردن در مکانی معنا کرده اند، البته مشروط به اینکه این سکونت و ماندن استمرار داشته باشد. برخی نیز، آن را به معنای زندانی کردن و نگه داشتن، معنا کرده اند، اما معنای دقیقتر و روانتر آن اقامت و ماندن طولانی است.»

درجواهرالکلام اعتکاف اینگونه تعریف شده است: «الاعتکاف لغه هو الاحتباس و منه اللبث الطویل الذی هو احد افراد لزوم الشیء النفس علیه براً کان او غیره قال الله تعالی: ما هذه التماثیل التی انتم لها عاکفون ای لازمون لها و حاسبون انفسکم علیها نحو قوله: یعکفون علی اصنام لهم و شرعا علی وجه النقل اوالمجاز الشرعی هواللبث المتطاول للعباده.»

«اعتکاف به حسب معنی لغوی یعنی مقیم شدن دریک محل معین ودر اصطلاح فقهی عبارت است از نوعی عبادت که انسان سه روز یا بیشتر در مسجد مقیم می شود و پا بیرون نمی گذارد و هر سه روز، روزه می گیرد این کار شرائط و احکامی دارد که در کتب فقهی مسطور است.»

2- مفهوم اصطلاحی اعتکاف :

اما در میان تعاریف موجود در خصوص اعتکاف، بهترین تعریف را حضرت امام (ره) در تحریرالوسیله ارائه فرموده اند وآن اینکه: «اعتکاف، عبارت است از ماندن در مسجد و درنگ درآن به قصد اینکه بندگی خدا نماید.»
آنچه از تعریف حضرت امام درباره ی اعتکاف آشکار است هدف از ماندن در مسجد، فقط و فقط برای بندگی و عبودیت می‏باشد و زمانی که با این قصد و نیت در مسجد حضور پیدا کنیم می‏توانیم بگوئیم که معتکف شده‏ایم. پس تنها ماندن در مسجد کافی نیست بلکه این ماندن باید همراه با انجام اعمال و عبادات خاصّه خودش باشد که اعتکاف به خودی خود مستحب است ولی به وسیله نذر کردن یا با خدا عهد بستن و با سوگند یاد کردن واجب می‏شود.
«به تعبیر کاملتر، یعنی وقوف و ماندن در مسجد، طبق شرایط و آداب خاص شرعی به عبارت دیگر، اعتکاف عبارتست از: ماندن در مکانی ویژه طبق شرایط خاص و برای مدت زمانی مخصوص به منظور عبادت، که بطور دقیقتر می توان گفت: اعتکاف فقط ماندن در مسجد است به قصد تعبّد، هرچند قصد عبادت دیگر نداشته باشد ، ولی احوط است قصد عبادت دیگر نیزداشته باشد.»
3- تاریخچه اعتکاف :
اعتکاف در قبل از اسلام در بین ادیان الهی وجود داشته و اسلام نیز حکم آنرا تنفیذ کرده است. با نگاهی به آیات قرآن کریم که ارزشمندترین و متقنترین صُحُف تاریخ بشریت می‏باشد در می‏یابیم که اعتکاف در بین پیامبران و ادیان الهی جایگاه ویژه‏ای داشته است. در مجموع چند بار ماده عکف در قرآن مجید آمده است که نشان ازاهمیت این سنت حسنه دار؛ مانند: سوره های اعراف آیه 138، طه آیه‏های 91و97، انبیاء آیه 52، شعرا آیه 71، حج آیه 25، بقره آیه های 125و187. حضرت باریتعالی در قرآن کریم خطاب به حضرت ابراهیم و اسماعیل فرمان می‏دهد که: «و (به خاطر بیاورید) هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم و (برای تجدید خاطره،) از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: خانه مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید.»
«از این آیه می‏توان چنین استنباط نمود که در شریعت حضرت ابراهیم (ع)، عبادتی به نام اعتکاف یا با نامی به همین معنی وجود داشته است و خداوند متعال در ضمن این آیه می‏فرماید: «ما ابراهیم و اسماعیل را مأمور کردیم تا خانه کعبه را برای معتکفان پاکیزه وآماده سازند». شاید بتوان نزدیکترین نوع اعتکاف را به اعتکافی که در شریعت اسلامی وجود دارد همین اعتکاف دانست چرا که در خانه خدا یعنی مسجد برگزار می‏شده است. در کتب مقدّسی چون تورات و انجیل یا عهد قدیم و جدید نیز می‏توان علامات و اشاراتی بر مراسم یا عباداتی ملازم با خلوت نشینی و جدایی از اجتماع پیدا کرده اما آنچه که به طور وضوح در آیین مسیحیت، رواج پیدا نمود و در ظاهر، امری شبیه به اعتکاف است مسأله رهبانیت می‏باشد.

رهبانیت به معنی خلوت نشینی، گوشه‏گیری و پرهیز از دنیا و پرداختن به عبادت و امور اخروی، همچون خدمت به مریضان صعب‏العلاج و امثال آن می باشد. یکی از رایج‏ترین آداب و مناسک آیین مسیحیت به شمار می‏رود. قرآن کریم نیز به این مطلب اشاره فرموده و اجمالاً این کار مسیحیان را تأیید می‏فرماید: «...و جعلنا فی قلوب الذین اتبعوه رافة و رحمة و رهبانیة ابتدعوها ما کتبناها علیهم الا ابتغاء رضوان الله فمارعوها حق رعایتها فاتینا الذین امنوا منهم اجرهم وکثیر منهم فاسقون؛ ترجمه: و در دل کسانی که از او عیسی ‏بن مریم (ع) پیروی کردند نرمی و مهربانی و رهبانیتی که خود بدعت گذاشتند قرار دادیم ما آنرا برآنها واجب ننمودیم ولی خودشان برای بدست آوردن رضای خدا آن را قرار دادند ولی آن چنان که باید آن را رعایت ننمودند و از آنها بسیاری به راه فسق و تبهکاری شتافتند».پس همانگونه که از این آیه کریمه استفاده می‏شود مسأله رهبانیت از تعالیم حضرت مسیح (ع) نبوده (اگر چه زمینه پرهیز از دنیا و زُهد گرایی در آیین آن حضرت وجود داشته است) ولی گروهی از مسیحیان به خاطر رضای خدا ترک دنیا کرده به آن روی آوردند قرآن نیز چنین کاری را رد نمی‏کند. ولی می‏فرماید: «متأسفانه همان سنتی را که خودشان ایجاد نموده بودند پاس نداشتند.»

«در ذکر قصّه حضرت موسی نیز به مواعد40 روزه ای بر می خوریم که حکایت از نوعی اعتکاف در وعده گاه کوه طور از حضرت موسی در محضر حضرت ربوبی انجام می شود و باز می تواند به عنوان مویّدی بر اعتکاف اسلامی مرسوم ما باشد ».
شیخ بهایی در اشعار خویش به همین نکته اشاره ای دارد :
رفتم به درصومعه عابد و زاهد دیدم همه را پیش رخت راکع و ساجد در میکده رهبانم ودرصومعه عابد گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد
یعنی که تو را می طلبم خانه به خانه
«آنچه که ازمطالعه تاریخ به دست می آید این است که انبیاء و اولیاء در طول تاریخ همیشه بر حضور در اعتکاف پیش قدم بوده اند که برای نمونه به بعضی از آنان اشاره می شود:

- حضرت سلیمان :

مرحوم علاّمه مجلسی به نقل از مرحوم طبرسی آورده است که: «ان سلیمان کان یعتکف فی مسجد بیت المقدس السنه و السنتین و الشهر و الشهرین و اقل و اکثر یدخل فیه طعامه و شرابه ویتعبد فیه.» ترجمه: براستی سلیمان همیشه در مسجد بیت المقدس به مدت یک سال یا دو سال و یا یک ماه و دو ماه، اعتکاف می کرد و غذا و آب خود را به آنجا می برد و در آنجا به عبادت می پرداخت در ادامه این روایات آمده است که حتی مرگ سلیمان (ع) در همان جا و درحال اعتکاف اتّفاق افتاد.

- حضرت مریم (ع)

«آن گاه که فرشته الهی به ملاقات حضرت مریم آمد او از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا به مکانی خالی و فارغ از هر گونه دغدغه به راز و نیاز با خدای خود بپردازد و چیزی او را از یاد محبوب غافل نکند. به همین جهت، طرف شرق بیت المقدس را که شاید محلی آرامتر و یا از نظر تابش آفتاب پاکتر و مناسبتر بود برگزید.»
«مرحوم علاّمه طباطبایی (ره) می فرمایند: «هدف حضرت مریم (ص) از دوری نمودن از مردم، روی آوردن به سنت اعتکاف بوده است.»

- پیامبر اکرم (ص)

«در دوران جاهلیّت و پیش از بعثت حضرت رسول اکرم (ص) گروهی از مردم
حجاز از جمله پیامبر اکرم (ص) و اجداد بزرگوارشان به دین حنیف ملتزم بودند. آنها نیز گاهی در کوه ها و غارها به تحنّت و عبادت خداوند یکتا می‏پرداختند و اعتکاف به عنوان یک عمل عبادی، رایج بود. و حضرت محمد (ص) که هنوز مبعوث به رسالت نشده بودند هر سال چند ماه را در غار حرا اعتکاف می کردند. ولی اعتکاف در اسلام با احکام و شرایط جدید، توسط شخص پیامبر اکرم (ص) عملاً ترویج شد، لذا حضرت در دهه آخر ماه رمضان همیشه معتکف بود.»
همچنین جایگاه و اهمیت اعتکاف در نزد پیامبر گرامی اسلام (ص) را باید در برخورد ایشان با این سنت اسلامی دریافت. در روایات معتبر آمده است که بعد از جنگ بدر که در ماه مبارک رمضان واقع شده بود و پیامبر اکرم (ص) در آن سال اعتکاف نکردند و در دهه آخر ماه رمضان سال بعد، معتکف شدند یک دهه برای همان سال و یک دهه هم برای قضای سال قبل این عمل عبادی را انجام دادند.
«در صحیح بخاری و سنن ابن ماجد روایت شده است که عمر به حضرت رسول (ص) گفت: در دوران جاهلیت نذر کرده بودم شبی را در مسجد الحرام اعتکاف کنم، حضرت رسول به او فرمود تا به نذر خود وفا کند.»
«از اینکه پیامبر اکرم (ص) پیش از هجرت در مسجد الحرام اعتکاف کرده باشد، اطلاعی در دست نیست، ولی پس از هجرت به مدینه، بنا به روایت امام صادق (ع) اولین بار در دهه اول ماه رمضان، سال بعد در دهه دوم و سال بعد در دهه سوم همان ماه در مسجد معتکف گردید.»
حضرت علی (ع) در خصوص اعتکاف پیامبرگرامی اسلام (ص) می فرمایند: «فلم یزل یعتکف فی العشرالا و اخر من رمضان حتی توفاه الله. ترجمه: پس پیامبر اکرم (ص) همیشه در دهه آخر ماه رمضان در حال اعتکاف بود تا آن وقت که خداوند جان او را گرفت».

اعتکاف چیست؟

هرگز نمی توان ارزش همه زمانها را برابر دانست، چنان که نمی توان همه مکانها را برابر شمرد. برخی زمانها و مکانها ارزشی والا دارند. ماه رجب ارزشمند است، ماه سلوک و زدودن زنگارهای شیطانی از آیینه دل است؛ ماه ولایت و برافروختن چراغ معرفت در شبستان وجود است؛ ماه رجب گاهِ اعتکاف است. در این ماه، که هنگامه تحول است، عاکفان کوی دوست، با حضور در صحن و سرای دوست، پله های سلوک را پیموده و پله پله به خدا نزدیکتر می شوند. معتکف روزه اش، نمازش، حضورش در مسجد و دیگر اعمالش مایه تقرب است. در خانه دوست، سفره ایی از مغفرت و بخشایش گسترده شده و عاکف با صیقل روح و روان، زنگار گناه از دل می زداید و مهیای ضیافت بزرگ در ماه وصال می گردد. ماهی که عشاق از سفره پرفیض الهی، لقمه های راز بر می چینند و عطر قرآن از ژرفای دل بار یافتگان، مشام جان را می نوازد.

اعتکاف پرورش جسم و جان است، انسان آمیزه ای است از این دو و نیازمند پرورش در ابعاد وجودی خود؛ انسان به دنبال سعادت و کمال است، روح انسان نیازمند نیایش است، مناجاتی شیرین و زیبا، هم کلامی موجودی ضعیف با منشأ قدرتها. از آغاز خلقت تا صحنه رستاخیز، راز و نیاز زیباترین هنر آدمی است.                        

غفلت بد است در برخی موارد بدتر؛ جریان زمان در گذر است و با از دست دادن آهی ماند و افسوسی که به هیچ نیرزد. انسان دشمنی دارد در اوج حیله گری، با چنین دشمنی هوشیاری باید و سرعت در خیرات؛

زمان اعتکاف است. خالق مهربان قرب خلایق می طلبد. در فکر پرورش روح و روان انسان است و مقررات دینی را تشریع می کند. تنوع عبادات به دلیل نیازهای گوناگون انسانی است، هر عبادتی جوابگوی نیازی از اوست. نماز، زنگار غفلت از روان می زداید و صیقل روح و روان است. در روزه، پالایشگاه خلوص و نردبان صعود است. روزه دار پرواز در آسمان عبادت و عبودیت را می آزماید و آیینه قلبش را نورستان خدایی می کند. حج، شرکت در آزمون الهی و قطع تعلقات و دلبستگی دنیوی است. عبادات مالی؛ چون خمس و زکات و صدقات، دمیدن روح ایثار و گذشت در وجود آدمی است. اما اعتکاف، آمیزه ای از چند عبادت با فضیلت است. روزه که خود عبادتی ارزشمند است شرط اعتکاف است. حضور در مسجد و خواندن نماز هم شرط آن است. عاکف سه روز در مسجد جامع مقیم می گردد و جز برای ضروریات، کوی دوست را ترک نمی گوید. خود را از حلال باز می دارد تا با تمرین بندگی، جهاد با نفس را بیازماید. اعتکاف عهد مودّت و میثاق مجدد با پروردگار است.

در فضیلت اعتکاف این بس که معادل طواف کعبه و همتای رکوع و سجود است. خدای منّان می فرماید: "... وَ عَهَدنا اِلی ابراهیمَ وَ اِسمعیلَ اَن طَهّرا بَیتی لِلطّائِفینَ وَ العاکِفینَ وَ الرُکّعِ السُجود؛( آیه 125، سوره بقره) و ما به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان از هرگونه آلودگی تطهیر کنند."

اساساً ارزش آدمی را عملش می رساند. معتکف انسانی بزرگ و شریف است به اندازه شرافت و فضل عملش، مقدس اردبیلی یگانه زمان در علم و عمل در شرافت و فضیلت اعتکاف گوید: مبادا کسی گمان کند که اعتکاف مقدمه عبادتی دیگر است. کسی که با طهارت و در حال روزه در مسجد مقیم می شود و تعهد قربت در اعتکاف می نماید، این عمل عبادت است. اعتکاف عبادتی مستقل است به مثابه حج و عمره و روزه و نماز و هر عبادت مستقل دیگر.

و ایام بیض در پیش است زمان عرشی شدن فرشیان؛ اعتکاف با همه فضیلتش، زن و مرد را به خود می خواند، انسان را می خواند تا در دنیای های و هوی و دود و دم، معراج انسانیت را به تماشا بنشینیم. فرصت طلایی عمر در پیش است و ایام در گذر؛ پس همتی باید تا با حضوری سبز از همسفران کوی دوست بگردیم.

تعریف اعتکاف:

اعتکاف در لغت به معنای توقف در جایی است .اما تعریف اصطلاحی اعتکاف: امام خمینی (ره) در تعریف اعتکاف می فرمایند: "وَ هُوَ اللَّبَثُ فِی المَسجِدِ بِقَصدِ التَعّبُدِ بِهِ وَ لا یعتَبَرُ فِیه ضَمُّ قَصدِ عِبادَةٍ اُخری خارِجَةً عَنهُ وَ اِن کانَ هُو الاَحوِط؛ اعتکاف، ماندن در مسجد به نیت عبادت است و قصد عبادت دیگر، در آن معتبر نیست. اگر چه احتیاط مستحب نیت عبادتی دیگر، در کنار اصل ماندن می باشد. 

اهمیت اعتکاف:

اعتکاف، محو خود خواهى در امواج بلند خداگرایى و خدمت‏ به امت اسلامى است.  اعتکاف، بیرون رفتن از خانه خویش و مصمم شدن بر حضور در خانه حضرت حق است. عبادتى مستحبى و تقرب جویانه و داوطلبانه است که روزه روز سوم آن رنگ وجوب مى ‏گیرد. اعتکاف، گریز از لذت گرایى و مهار حس خود محورى و برترى جوئى و بازگشت از قبله دنیاگرایان به سمت و سوى قلب و قبله هستى است. خود سازى، محاسبه نفس، توبه و نیایش، نماز و تلاوت قرآن و استمداد از آستان قدس ربوبى از دیگر برکات‏ اعتکاف است.  اسلام، فکر جدایى از زندگى دنیا و گوشه نشینى و کناره گیرى از مردم و به تعبیر دیگر رهبانیت را باطل و ناپسند اعلام کرد، اما اعتکاف را بعنوان فرصتى براى بازگشت‏ به خویش و خداى خویش قرار داد، تا کسانى که از هیاهو و جنجال هاى زندگى مادى خسته مى ‏شوند، بتوانند چند صباحى با خداى خود خلوت کنند و جان و روح خود را با خالق هستى ارتباط دهند .اعتکاف شرایطی را فراهم می کند تا انسانها با توشه معنوى و اعتقادى راسخ و ایمان و امیدى بیشتر، به زندگى خود ادامه داده ، خود را براى صحنه‏ هاى خطر و جهاد در راه خدا آماده سازند ، همیشه با یاد خدا تلاش کنند ، خود را در محضر پروردگار ببینند ، از نافرمانى او بپرهیزند و به سوى سعادت دنیا و آخرت گام بردارند.  

اعتکاف در ادیان دیگر:

کسی به درستی نمی داند که این عبادت، از چه زمانی آغاز و کیفیت اجزا و شرایط آن در بدو شکل گیری چه چیزهایی بوده است.

با توجه به آیه 125 سوره بقره، می توان نتیجه گرفت که اعتکاف عملی بوده که در شریعت ابراهیم از مناسک و عبادات الهی محسوب می شده. و پیروان ایشان به این عمل مبادرت می ورزیدند و لذا ابراهیم و اسماعیل (ع) از طرف خداوند موظف شده بودند تا محیط لازم را برای برپایی این مراسم مهیا سازند. واگذاری این مسؤولیت خطیر به آنها، گواه بزرگی بر اهمیت عباداتی چون حج، اعتکاف و نماز در پیشگاه خداوند است.

حضرت موسی (ع) با آن که مسؤولیت سنگین رهبری و هدایت امت را به دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را ترک و برای خلوت با محبوب خویش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش خداوند که فرمود: چرا قوم خود را رها کردی و با عجله به سوی ما شتافتی؟ عرض کرد: پروردگارا! به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی (طه :83و84).

بیت المقدس از مکانهایی بود که همواره عده زیادی از انسانها، برای اعتکاف در آن گرد می آمدند و به راز و نیاز با پروردگار خویش مشغول می شدند. بزرگ این گروه، حضرت زکریا (ع) بود و از جمله کسانی که در امر اعتکاف سرپرستی می نمود حضرت مریم (ع) است. قرآن در این باره می فرماید: "وَ کَفّلَها زَکَریا کُلَّما دَخَلَ عَلَیها زَکَریا المِحرابَ وَجَدَ عِندَها رِزقاً؛ کفالت او (مریم) را زکریا بر عهده گرفت و هر زمان که به محل عبادت او می رفت برای او غذایی مهیا می دید (عمران:37)."

از قرآن مجید (مریم:16و 17) استفاده می شود که حضرت مریم (ع) آنگاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد از مردم بریده بود و در خلوت به سر می برد.

علامه طباطبائی می فرماید: گویا مقصود از دوری مریم از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به اعتکاف برای عبادت بوده است.

طبق روایات اهل سنت، در دوران جاهلیت هم عملی به عنوان اعتکاف در میان مردم رایج بوده است و مردم توسط این عمل به خدای خود تقرب می جسته اند.

اجداد پیامبر اسلام (ص) از پیروان دین حنیف به شمار می روند. اعتکاف در غارها و بیابانها و کوهها، به عده ای از این حنفاء نسبت داده شده است. آنان در جاهای خلوتی که از مردم دور بود به اعتکاف پرداخته و خود را در آن محبوس می کردند و جز برای نیازهای شدید و ضروری، از آن خارج نمی شدند و در آن اماکن به عبادت و تأمل و تفکر در هستی پرداخته و در جستجوی راستی و حقیقت بودند. آنها در آن اماکن خاموش و آرام مثل غار حراء، به عبادت مشغول می شدند.

پیامبر (ص) نیز مانند خود بر دین حنیف یعنی دین حضرت ابراهیم (ع) بود و عبادات متداول آن دین و از جمله اعتکاف را برپا می داشت.

قبل از بعثت حضرت محمد (ص) نیز غار حراء محل عبادت و راز و نیاز بود، حضرت رسول اکرم (ص) نیز به اعتکاف در آن مکان مشغول می شدند و در اندیشه سرنوشت بشریت فرو می رفتند.

ارکان اعتکاف:

ارکان عبادت یعنی اجزایی که اگر عمداً یا سهوا ترک شوند، آن عبادت باطل می شود. اعتکاف نیز ارکانی دارد که عبارت اند از 1) نیت؛ 2) توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهار گانه معروف؛ 3 کمتر از سه روز نبودن اعتکاف؛ 4) روزه دار بودن معتکف در ایام اعتک

زمان اعتکاف:

اعتکاف در هر زمانی که انسان بتواند حداقل سه روز در مسجد بماند صحیح است، و بهترین زمان برای آن، ماه مبارک رمضان و مخصوصا در دهه آخر آن ماه می باشد.

نیت اعتکاف:

اعتکاف،همانند سایر عبادات،باید با نیت و قصد قربت‏باشد و هر گونه ریا و خود نمایی و قصد غیر الهی آن را باطل می‏کند.  در نیت اعتکاف،قصد وجه شرط نیست،یعنی لازم نیست قصد کند که اعتکاف واجب است‏یا مستحب. زمان نیت اعتکاف، وقت شروع اعتکاف است که شروع طلوع فجر می باشد و با استمرار نیت اول شب هم مانعی ندارد.اعتکاف را می توان به سه صورت به جای آورد. 1) برای خود ؛ 2) به نیابت از مردگان 3) به نیابت از زندگان

اگر اعتکاف را به نیابت از کسی که، از دنیا رفته به جای آورد، در این صورت اعتکاف را تنها به نیابت از یک نفر می توان انجام داد ولی اگر مقصود اهدای ثواب باشد می توان ثواب اعتکاف را به چند نفر، زنده یا مرده، هدیه کرد.

در مورد نیابت از شخص زنده، در میان فقها اختلاف نظر وجود دارد. بسیاری از فقها در درستی چنین اعتکافی، تردید کرده اند. در این صورت، هرگاه نایب، اعتکاف را به قصد رجا، یعنی امید به مطلوب بودن عمل نزد خدا، نه به عنوان عبادتی حتمی انجام دهد، مانعی ندارد.  

شرایط اعتکاف:

در صحت اعتکاف علاوه بر شرایط عامه تکلیف( ایمان، عقل و قدرت)، اموری شرط است:الف) قصد قربت ب) روزه: ج) سه روز روزه دار بودند. د) وقوف در  چهار مسجد: مسجد الحرام، مسجد النبی«ص»، مسجد جامع کوفه و مسجد بصره. ولی به قصد رجاء ( به امید پاداش) می توان در مسجد جامع هر شهر معتکف شد. ه)اجازه شوهر و اجازه پدر و مادر و) پیوستگی اعتکاف 

محرمات اعتکاف:

1- پرداختن به امور جنسی به معنای وسیع آن: که شامل هر نوع بهره برداری شهوانی می باشد .

2- بوییدن عطر و هر نوع بوی خوش و گیاهان معطر به قصد لذت بردن

3- مجادله و مناقشه: حرمت جدال مربوط به اموری است که معتکف بخواهد فضل و برتری خود را به دیگران نشان دهد.

4- محرمات روزه: در حال روزه یعنی از طلوع تا غروب خورشید، که معتکف روزه می گیرد، باید از محرمات روزه نیز اجتناب نماید. بعضی از فقها محرمات احرام را بر معتکف مستحب دانسته اند.

 5- خرید و فروش

اعمال اعتکاف:

اعمال شب سیزدهم: اعمالی را باید در این شب انجام داد؛ از جمه آن ده رکعت نماز است که اگر به درستی به جا آورده شود، دارای ثواب و پاداش بزرگی است. در روایتی از پیامبر (ص) می خوانیم: « کسی که در شب سیزدهم ماه رجب ده رکعت نماز بخواند؛ بدین گونه که در رکعت اول حمد یک مرتبه و سوره عادیات هم یک مرتبه و در رکعت دوم حمد یک مرتبه سوره تکاثر نیز یک مرتبه بخواند و بقیه رکعت ها را هم به همین نحو تمام کند، خداوند متعال گناهان او را می آمرزد و اگر عاق والدین هم باشد خداوند سبحان از او راضی می شود، و همچنین در قبر نکیر و منکر به او نزدیک نمی شوند و او را نمی ترسانند و بر پل صراط هم چون برق خاطف (سریع) عبور می کند و نامه اعمالش را به دست راستش می دهند و میزان اعمالش سنگینی می کند و در بهشت فردوس هزار شهر به او اعطا می شود.»روز سیزدهم هم روزه اش ثواب فراوان دارد و برای کسی که بخواهد عمل ام داود را به جای آورد، باید این روز و دو روز بعدش را روزه بگیرد.

فضيلت اعتکاف چيست و چرا فقط در روزهايي خاص از ماه رجب معتکف مي شوند؟

الف) اعتكاف، عبارت است از ماندن در مسجد به قصد بندگى و عبادت و لازم نيست نيت عبادت ديگرى غير از ماندن در مسجد به آن ضميمه شود. اصل اعتكاف مستحب است؛ اما به خاطر نذر، قسم يا عهد و يا اجير شدن براى ديگرى، واجب مى‏شود. همين‏طور براى كسى كه دو روز معتكف شده، روز سوم واجب مى‏گردد و اعتكاف اثر عميقى در تصفيه روح و توجه مخصوص به پروردگار دارد. در حقيقت براى پرورش روح تقوا و خويشتن‏دارى، خودشناسى و خداشناسى و ملكه پرهيز از گناه و احساس مسؤوليت در برابر وظايف انسان‏ها است و در فضيلت آن آمده است كه ثواب اعتكاف، انجام دادن و معتكف شدن برابر با دو حج و دو عمره مى‏باش)دسفينة‏البحار، ج 6، ص 334 - وسائل‏الشيعه، ج 7، ص 413، انتشارات مكتبة‏الاسلامى (.
       ب ) در هر زمانى كه روزه گرفتن صحيح باشد، اعتكاف نيز صحيح است؛ ولى با فضيلت‏ترين زمان آن ماه رمضان، مخصوصا ده روز آخر آن ماه است.
       ج ) اعتكاف چند شرط دارد:

  -1 عقل،
  - 2 نيت،
 - 3 روزه گرفتن،
  -4 كمتر از سه روز نباشد،
 -5 در يكى از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبى(مدينه)، مسجد كوفه، مسجد بصره) باشد و در غير اين چهار مسجد، بنا بر نظر امام اعتكاف اشكال دارد. اما در مسجد جامع هر شهر هم به اميد ثواب مى‏توان معتكف شد،
       6- زن در صورتى مى‏تواند معتكف شود كه با حقوق شوهر منافات نداشته باشد و شوهر به او اذن بدهد. اعتكاف فرزندان هم اگر باعث اذيت پدر و مادر شود، جايز نيست؛ اما اگر باعث اذيت نشود اذن لازم نمى‏باشد.
       7- بدون عذر شرعى و عمدا از مسجد (در مدت اعتكاف) خارج نشود،
       8- بلوغ در اعتكاف شرط نيست، ازاين‏رو از بچه مميز (كه خوب و بد را تميز مى‏دهد) نيز صحيح است.
       چند چيز بر معتكف حرام است:
       1- اعمال زناشويى با همسر (حتى لمس و بوسيدن و نگاه شهوت‏آميز كردن)،
       2- استمنا،
       3- بوييدن مشك و ريحان و چيزهاى معطر،
       4- خريد و فروش و معاملات،
       5- جدال و گفت‏وگو در امور دنيا با مسائل دينى اگر براى شكستن طرف مقابل باشد؛ اما اگر گفت‏وگو براى فهميدن يك مسأله علمى باشد اشكال ندارد، (تحريرالوسيله، ج 1، ص 554).
       دانشجويان و كسانى كه در شهرهاى ديگر هستند، مى‏توانند در مسجد جامع آن شهر به قصد ثواب معتكف شوند، (استفتاآت امام خمينى).

       البته شما بايد به فتواى مرجع تقليدى كه از او تقليد مى‏كنيد مراجعه نماييد

چرا اعتكاف بكنيم؟

آیت الله جوادی آملی:

 مهم ترين راه براي عبادت، همان خلوت و پرهيز از كثرت است . هر چه انسان از كثرت فاصله داشته باشد، در عبادت، كامياب تر است كه ( اعتكاف ) از همين جهت محترم و معتبر است . مردان الهي دو گروه اند؛گروهي از آنها در عين حال كه در كثرتند، كثير را نمي بينند؛ و آن واحد خالق كثير را مي نگرند و كثير را جز آيات او نمي دانند و نمي بينند . ولي براي اوساط از مردان الهي و عبادي، بايد زمان و زميني فراهم بشود كه اينها از كثرت محفوظ بمانند

دنبال كردن آرايش و آرامش دل توسط جوانان در اعتكاف

آیت الله جوادی آملی:

 اعتكاف براي آن است كه دلهاي بي زيور، آرايش پيدا كند، اوّلاً؛ و دلهاي نا آرام، آرام بشود، ثانياً . فضاي دانشگاه چنين فضائي است؛ دانشجويان عزيز و همچنين طلاب حوزوي كه در دوران جواني توفيق تشرّف اعتكاف را داشته و دارند، اينها عنايت دارند كه به دنبال دل آرا و دل آرامند . و هيچ كسي در درون آنها نيست كه از آرايش قلب آنها، يا از آرامش دل آنها مستحضر باشد ! تنها خود آنها هستند؛ در صورتي كه سري به دل بزنند و مراقب دل باشند و مواظب آرايش و آرامش دل باشند . يك چنين حالي در اعتكاف به دست مي آيد؛ زيرا انسان در اين 3 روز از بسياري از امور فاصله گرفت، يك . به درون خود سري زد، دو . درون آفرين را در درون خود مشاهده كرد، سه . با او سخن گفت و مناجات كرد، مخصوصاً دعاهاي پر فيض ماه رجب، چهار . آنگاه احساس مي كند كه اگر نقصي دارد، اين نقص را او به كمال تبديل مي كند؛ اگر عيبي دارد، اين عيب را او به صحت تبديل مي كند . چون وقتي خدا را مشاهده كرد، آثار الهي را مي بيند .

زمینه اعتکاف توجه به چند امر ضروری می نماید:

1.اصل اعتکاف مستحب است.ولی گاهی به واسطه نذر،عهد،قسم و مانند آن واجب می شود.

2.اعتکاف باید در یکی از مساجد چهارگانه(مسجدالحرام،مسجد نبوی،مسجد کوفه و مسجد بصره) و یا در مسجد جامع شهر(مسجدی که اقشار مختلف مردم در آن شرکت می کنند و اختصاص به محله یا صنف خاصی ندارد) باشد و در غیر این صورت صحیح نیست.

3.حداقل اعتکاف سه روز است و کمتر از آن صحیح نیست.ولی بیش از آن اشکال ندارد.

4.این عبادت را می توان به نیابت از مردگان انجام داد.

5.اعتکاف زمان خاصی ندارد و در هر زمان که روزه صحیح باشد اعتکاف هم نیز صحیح است.بنابراین کسی که نمی تواند روزه بگیرد(مانند مسافر،مریض،حائض و ...)اعتکافش صحیح نیست.بهترین زمان برای انجام دادن آن ماه رمضان و دهه آخر آن  است.

6.اگر اعتکاف با حق شوهر منافات داشت،با اجازه او باشد.

7.اگر اعتکاف باعث اذیت و آزار پدر و مادر شود،با اجازه آن دو باشد.

محرمات اعتکاف کدام است؟

الف:نزدیکی با همسر،

ب:خرید فروش غیر ضروری

ج:استمنا بنابراحتیاط واجب

د:بوییدن عطر و گیاهان خوشبو به قصد لذت بردن

س:مجادله به منظور غلبه بر دیگری و اظهار فضل

فتاوای زیر نظر مراجع عظام آیات(براساس حروف الفبا):(بهجت،تبریزی،خامنه ای، سیستانی،گلپایگانی،فاضل لنکرانی،نوری همدانی،مکارم شیرازی،وحید خراسانی)درباره اعتکاف است؟

1-با توجه به اینکه اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد آیا جایز است در مسجد در مسجد دانشگاه اعتکاف را به قصد رجا انجام داد؟

همه مراجع(بجز خامنه ای):اعتکاف در مسجد دانشگاه صحیح نیست.

آیت الله خامنه ای:به فصد رجا اشکال ندارد

2-آیا در ایام اعتکاف رفتن به کلاس و شرکت در درس ها جایز است؟

همه مراجع:خروج از مسجد و شرکت در کلاس های درسی،اشکال دارد

3-آیا در حیاط مسجد هم اعتکاف صحیح است؟همچنبن در پشت بام  و زیر زمین مسجد چطور؟

همه مراجع:اگر جزء مسجد باشد صحیح است.

4-باتوجه به اینکه بیشتر مراجع،اعتکاف را تنها در مساجد جامع جایز می دانند آیا دانشجویان می توانند  نذر کنند سه روز درمسجد دانشگاه اجتماع کنند و در این مدت به طور معمول به نماز و روزه و عبادت و اجرای برنامه های دینی بپردازند؟

همه مراجع:آری نذز یاد شده صحیح است.

تبصره.متعلق نذر به هر صورت که نیت شود،باید طبق آن عمل گرد.از این رو می توان روزهای عبادت و یا ساعت حضور را تغییر داد.

 5- آیا میتوانیم در روزهایی که معتکف هستیم،درس های خود را مطالعه و یا مسئله درسی حل کنیم؟

همه مراجع:آری مانعی ندارد

6-گفت و گو با تلفن همراه در مسجد،در موارد غیر ضروری و مکرر چه حکمی دارد؟

همه مراجع:اشکال ندارد

7- بعلت بیماری از روزه گرفتن معذورم،آیا میتوانم بدون روزه اعتکاف کنم؟

همه مراجع:خیر چون شرط صحت روزه شرط صحت اعتکاف است.

تبصره.تردیدی نیست که اصل توقف در مسجد و عبادت مستحب است و دارای ثواب هرچند به عنوان اعتکاف نباشد.

8-آیا روزه های قضای خود را می توانیم در اعتکاف بگیریم؟

همه مراجع:آری جایز است.

9-در چه مواردی می توان از مسجد خارج شد؟

همه مراجع :خارج شدن از مسجد جایز نیست،مگر به جهت ضرورت عقلی،عرفی و شرعی مانند مراجعه به پزشک در موارد اضطرار،رفتن به دستشویی(ضرورت عقلی)،عیادت بیمار،تشییع جنازه مرده ای که با او نسبت دارد(ضرورت عرفی)غسل کردن و وضو گرفتن(ضرورت شرعی)

10-اگر کسی به جهت ضرورت از مسحد خارج شود و خروج او طولانی گردد اعتکافش چه حکمی دارد؟

همه مراجع :اگر به قدری باشد که صورت اعتکاف را بهم بزند،اعتکاف او باطل  می شود

11-آیا قطع اعتکاف گناه دارد؟

همه مراجع:اگر اعتکاف واجب باشد و یا دو روز اعتکاف مستحبی را گذرانده باشد ،بخواهد اعتکاف را بهم بزند معصیت کرده است.

تبصره:اگر می خواهد برای قطع اعتکاف دچار معصیت نشود، می تواند پیش از اعتکاف،با خدای خود شرط کند که هر زمان برای او عذر و پیشامدی رخ داد، دست از اعتکاف بکشد،در این صورت قطع اعتکاف جایز است.

12-آیا برای رفتن به نماز جمعه  می توان از محل اعتکاف خارج شد؟

همه مراجع (به جزء تبریزی،نوری،و وحید)آری جایز است.

آیات عظام تبریزی و وحید:بنابر احتیاط واجب جایز نیست.

آیت الله نوری:جایز نیست.

تبصره:بنابر فتوای کسانی که رفتن به نماز جمعه را در ایام اعتکاف جایز می دانند باید حداقل زمان لازم رعایت شود تا شکل و صورت اعتکاف،به هم نخورد.

منابع:سایت مذهبی حجت ثانی عشر ، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه مازندان ، سایت تبیان ، نورالهدی

انتشار و جمع آوری شده توسط: سایت مذهبی فرهنگی مردمی یارگمنام